Życie i twórczość Themersonów
Stefan i Franciszka Themersonowie spotkali się w Warszawie w 1929 roku i od tej pory prawie zawsze byli już razem – w życiu i twórczości. Obydwoje zmarli w tym samym – 1988 roku. Ich bogaty i wielowątkowy dorobek artystyczny ma wiernych wyznawców w kręgach badaczy zainteresowanych międzywojenną i powojenną kulturą, w tym: sztukami plastycznymi, filmem, fotografią, muzyką, literaturą, teatrem, filozofią, gdyż we wszystkich tych polach Themersonowie odcisnęli swoje piętno. Mimo wybitnego charakteru twórczości, w szerokim kręgu odbiorców pozostają jednak cały czas nie dość znani.
Stefan urodził się w Płocku w 1910 roku, gdzie spędził dzieciństwo oraz młodość. Płocki etap jego edukacji zamknęła zdana matura w Gimnazjum Polskim (dzisiejszym Liceum Ogólnokształcącym im. W. Jagiełły), do którego uczęszczał. Po maturze wyjechał na studia do Warszawy. Wychowywał się w rodzinie zasymilowanych żydów, ojciec był szanowanym lekarzem, działaczem społecznym oraz literatem. Środowisko domu rodzinnego, w którym edukacja i otwartość umysłu miały ogromne znaczenie, ukształtowało sposób patrzenia na świat młodego Stefana. Od najmłodszych lat przejawiał zdolności w dziedzinie nauk ścisłych – tych uczył go brat Roman oraz szerokie zainteresowania humanistyczne – o te dbała siostra Irena. W Płocku powstawały jego pierwsze fotogramy, utwory literackie i plastyczne.
Franciszka urodziła się w 1907 roku i wychowała w Warszawie, w artystycznej atmosferze domu rodzinnego. Dla córki malarza Jakóba Weinlesa oraz pianistki Łucji Kaufman (rodzina matki pochodziła z Płocka i mieszkała naprzeciwko rodziny Stefana!) kontakt ze sztuką był codziennością; Franciszka od dzieciństwa grała na pianinie i – rysowała, jak mówiła – wszędzie, gdzie było można, zapełniając każde wolne miejsce na skrawkach papieru i serwetkach. Ukończyła szkołę muzyczną oraz warszawską Szkołę Sztuk Pięknych (studiowała grafikę i malarstwo). Większość jej prac z czasów przedwojennych nie przetrwała do czasów dzisiejszych.
Połączyła ich miłość – do siebie nawzajem i do filmu. W okresie warszawskim film był najbardziej istotną sferą działań Themersonów. W latach 1930 – 1937 zrealizowali pięć awangardowych filmów artystycznych (trzy z nich pozostają zaginione). Były to: Apteka (1930), Europa (1931- 32), Drobiazg melodyjny (1933), Zwarcie z muzyką Witolda Lutosławskiego (1935) i Przygoda człowieka poczciwego z muzyką Stefana Kisielewskiego (1937). Przy ich realizacji stosowali nowe, często autorskie techniki i metody: animowali fotogramy, z użyciem skonstruowanego przez siebie stołu trikowego, robili kolaże, fotomontaże oraz łączyli wszystkie te elementy ze sobą. W 1935 r. założyli Spółdzielnię Autorów Filmowych – pierwszą bodaj w Europie kooperatywę, której zadaniem była m.in. pomoc artystom w produkcji niezależnych filmów oraz ich dystrybucji. Zorganizowali pierwsze w Polsce pokazy francuskiej i angielskiej awangardy. Stworzyli też branżowe pismo f.a. (film artystyczny), wydawane w potrójnej wersji językowej, prekursorskie dla krytyki i teorii filmu.
W Warszawie Themersonowie dzielili się z odbiorcami jeszcze inną pasją –wspólnie tworzyli bogato ilustrowane książeczki dla dzieci. Franciszka już wcześniej współpracowała jako ilustratorka z takimi autorami jak Jan Brzechwa, Julian Tuwim i Maria Kownacka, a od 1931 roku ilustrowała książeczki pisane przez Stefana. W ten sposób powstały takie utwory jak np.: Pan Tom buduje dom, Poczta, Narodziny Liter, Jacuś w zaczarowanem mieście i inne, każda z nich zawierająca niespotykane rozwiązania typograficzne.
W 1937 roku w poszukiwaniu nowych inspiracji wyjechali do Francji, gdzie zastała ich, a następnie na dwa lata rozdzieliła wojna. Franciszka została oddelegowana do pracy dla Rządu R.P. na Uchodźstwie w Londynie, Stefan został w wojsku we Francji. Będąc jeszcze we Francji, obydwoje nieprzerwanie tworzyli: ona ilustrowała książki dla dzieci dla tamtejszego wydawnictwa Flammarion i współpracowała z polską prasą a on publikował w „Wiadomościach Literackich” i dodatku do „Dziennika Polskiego” oraz eksperymentował z filmem kolorowym.
W 1942 roku Stefanowi udało się po wielu próbach dotrzeć do Londynu, gdzie Franciszka pracowała w Biurze Filmowym Polskiego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji jako kartograf.
Londyn był ostatnim miejscem ich zamieszkania, tutaj spędzili resztę lat swojego życia. W 1948 roku założyli niezależną oficynę wydawniczą Gaberboccus Press, która działała przez 31 lat, wydając zamiast bestsellerów tzw. bestlookery czyli książki w wyjątkowej szacie graficznej. Była to literatura eksperymentalna, ukazująca się w niewielkich nakładach. Wśród 60 tytułów znalazły się pierwsze przekłady na język angielski Ubu Króla Alfreda Jarry, Ćwiczeń stylistycznych Raymonda Queneau, Europy Anatola Sterna, poza tym: wiersze dadaistyczne Kurta Schwittersa i Raoula Hausmanna, Elementarz dobrego obywatela Bertranda Russella, dwa zbiory rysunków Franciszki, a także utwory literackie Stefana.
Twórczość literacka Themersona jest bardzo zróżnicowana i gatunkowo niejednoznaczna. Obejmuje m.in. sześć powieści, opowiadania, eseje, prozę poetycką, powiastki filozoficzne, rozprawy, dramat a także tekst do wymyślonej przez niego opery semantycznej „Święty Franciszek i Wilk z Gubbio albo kotlety świętego Franciszka”. W swoich utworach po wielokroć powracał do tych samych wątków, z których większość nacechowana była dylematami etycznymi. Przedstawiał rzeczywistość z różnych punktów widzenia, wychodząc z założenia, że „ Świat jest bardziej skomplikowany niż nasze prawdy o nim”. Na kartach jego książek filozoficzne dyskursy towarzyszą absurdalnym zdarzeniom, które rozgrywają się pomiędzy bohaterami. Taka komparacja dobitnie odsłania całą złożoność naszej (ludzi) egzystencji
Książki wydawane przez Gaberbocchus ilustrowane były przez Franciszkę, która w wydawnictwie pełniła funkcję dyrektora artystycznego. Artystka poza pracą w wydawnictwie nieprzerwanie malowała i rysowała, a obrazy /rysunki prezentowała w galeriach w Wielkiej Brytanii, Polsce, we Włoszech, Szwecji, USA, Danii oraz publikowała w różnych periodykach. Jej dorobek obejmuje około 200 obrazów i setki rysunków. W pracach, zwłaszcza malarskich, łączyła abstrakcję z figuratywnością, ale formy figuratywne również uważała za rodzaj abstrakcji (nazywała to bi – abstrakcyjnością). I podobnie jak u Stefana, tu też spotkać można powracający ciągle jeden wątek – pęknięcia między harmonią praw natury a zawiłościami ludzkiego życia.
Franciszka ponadto wykładała, projektowanie graficzne i scenografię w brytyjskich szkołach artystycznych. Współpracowała z teatrami. W 1964 roku zaprojektowała kostiumy i scenografię do sztuki Ubu Król wyreżyserowanej przez Michaela Meschke w Marionetteatern w Sztokholmie, za co otrzymała Złoty Medal na I Międzynarodowym Triennale Scenografii Teatralnej w Jugosławii. Sama zaś sztuka grana była przez ponad 20 lat w różnych miejscach świata.
Twórczość Themersonów zapisuje jedną z najbardziej oryginalnych i wszechstronnych kart w historii dwudziestowiecznej sztuki polskiej. W pełni niezależną, mimo przeciwności losu, bezkompromisową. Wyjątkową także dlatego, że ściśle związaną z życiem obojga artystów. Twórczość ta ciągle czeka na nowych odkrywców…
Bibliografia:
Adriana Prodeus, Themersonowie. Szkice biograficzne, Warszawa 2010
Themerson&Themerson (dwie wystawy), Publikacja wydana do wystawy Themersonowie. O potrzebie tworzenia widzeń w Muzeum Mazowieckim w Płocku, Płock 2013
Świat według Themersonów. Szkice do portretu, Zbigniew Majchrowski (Red.), Gdańsk 1994
Nick Wadley, Franciszka Themerson, Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2019
Artur Pruszyński, Dobre maniery Stefana Themersona, Gdańsk 2004
Galeria Themersonów w Muzeum Mazowieckim w Płocku
Wystawa Muzeum Mazowieckiego w Płocku prezentuje bogatą i wszechstronną twórczość Franciszki i Stefana Themersonów, pary awangardowych artystów działających przez ponad pół wieku na arenie międzynarodowej. Franciszka malowała, rysowała, ilustrowała, opracowywała graficznie książki i czasopisma, tworzyła scenografie teatralne, wykładała na uczelniach artystycznych. Stefan pisał powieści, opowiadania, eseje filozoficzne, wiersze, utwory dla dzieci, skomponował operę, napisał sztukę teatralną, fotografował, tworzył fotogramy i fotokolaże.
On urodził się w Płocku (1910), tu się wychował i kształcił. Ona pochodziła z Warszawy (ur. 1907), ale jej rodzina po kądzieli to płocczanie. Franciszka i Stefan spotkali się w 1929 roku w Warszawie i od tej pory tworzyli razem. Zaczęło się od filmów awangardowych. W Polsce nakręcili ich pięć. Założyli Spółdzielnię Autorów Filmowych i wydawali pismo „f.a.” (film artystyczny), a także książki dla dzieci, które on pisał, a ona ilustrowała. W 1938 roku wyjechali do Paryża i tam zastała ich wojna. Z Francji trafili do Anglii – Franciszka w 1940, Stefan w 1942 roku. W Londynie nakręcili kolejne dwa filmy (1943-1945). W 1948 założyli niezależną oficynę wydawniczą Gaberbocchus Press, którą prowadzili przez 31 lat. Jednocześnie każde z nich pracowało niezależnie. Domeną Franciszki był obraz, Stefana – słowo. Odeszli nieomal równocześnie, ona 29 czerwca, on 6 września 1988 roku.
Aranżacja wystawy, dwa równoważne wejścia i labiryntowy charakter, daje widzowi możliwość dokonywania wyborów w zapoznawaniu się z twórczością Themersonów. Dzieła sztuki – obrazy, rysunki, fotogramy, fotografie, fragmenty filmów, książki i plakaty – a także przedmioty, które służyły im do pracy i te związane z życiem osobistym, pozwalają wniknąć w ich niezwykły świat.
Galeria Themersonów
Muzeum Mazowieckie w Płocku
Ul. Kolegialna 6
Czynna od godz. 10.00 do 16.00 w okresie zimowym (15 października – 30 kwietnia) i od godz. 10.00 do 17.00 w okresie letnim (1 maja – 14 października).
Wstęp wolny.
Galeria Zdjęć
